Gebruik angst, vermijd doemdenken

Het menselijke brein is geprogrammeerd om gevaar te detecteren. In de oertijd was het van levensbelang om een gevaarlijk dier of een vijandige soortgenoot tijdig waar te nemen en snel te reageren op een potentieel gevaarlijk situatie. Ondanks dat we tegenwoordig in een veel veiligere omgeving leven, is de software van ons brein nog niet veel veranderd. Negatief nieuws komt harder binnen, krijgt meer aandacht en wordt beter onthouden dan positieve berichten. Dit gebeurt ook bij de berichtgeving rondom het coronavirus. In deze blog bespreek ik inzichten uit de psychologie die kunnen helpen om angst, in deze stressvolle tijden, functioneel in te zetten en paniekreacties te vermijden.

Gebruik angst functioneel, maar pas op voor doemdenken

Angst helpt ons om het coronavirus serieus te nemen. Een bepaalde mate van angst is nodig om ervoor te zorgen dat de adviezen van het RIVM en de regering worden opgevolgd. Dat is in de situatie waarin we nu verkeren letterlijk van levensbelang. Aan de andere kant moeten we ook niet doorslaan in een manie van negativiteit. En die kans is best reëel, want ons brein heeft de neiging om negatieve berichten te zwaar te wegen. Die neiging wordt extra aangewakkerd door de journalistiek, waar traditioneel vooral aandacht is voor negatief nieuws. Het is juist in deze donkere tijden belangrijk om ook de lichtpuntjes te blijven zien. Want doen we dat niet, dan kan dit ten koste van onze mentale gezondheid gaan, en angststoornissen of depressiviteit veroorzaken.

De negativiteitsbias

Als je aan proefpersonen vraagt of ze een operatie willen ondergaan, dan is de kans dat ze daar mee instemmen veel groter wanneer wordt aangegeven dat ze 70% kans hebben om te overleven, dan wanneer wordt vermeld dat er 30% kans is om te sterven. Dit effect wordt in de psychologie aangeduid als de ‘negativiteitsbias’. Deze neiging van ons brein om negatieve informatie zwaarder te wegen heeft flinke implicaties voor ons dagelijks leven en voor de manier waarop onze samenleving is ingericht. Door de negativiteitsbias is de journalistiek vooral gericht op negatieve berichtgeving en sturen organisaties vooral op het voorkomen van problemen. We doen er zelf ook aan mee: we liggen ’s nachts wakker van een ruzie, een probleem of een bedreiging. De mooie dingen die ons overkomen gaan grotendeels langs ons heen, glijden van ons af en beklijven slecht. We vinden het volkomen normaal dat we elke dag te eten hebben, elk jaar op vakantie kunnen en al 75 jaar in vrede leven. Tot er iets ontwrichtends gebeurt, zoals op dit moment met de coronacrisis. Dan verlangen we terug naar de normale situatie en worden de beslommeringen waar we ons eerder druk over maakten ineens onbeduidend. Ons brein heeft namelijk een veel groter gevaar gedetecteerd en dit heeft nu prioriteit. En terecht.

Angst als instrument

De overheid zet angst soms in als instrument. Dat klinkt manipulatief, maar in bepaalde situaties is dit wel degelijk gerechtvaardigd. Het kan immers een goed doel dienen. Zoals het beschermen van de bevolking tegen gevaar. De overheid doet dit vaker. Angstaanjagende foto’s op pakjes sigaretten van zwarte longen en posters van verminkte ledematen door vuurwerk zijn hier voorbeelden van. Het is soms nuttig om angst aan te wakkeren, omdat gevaar anders wordt onderschat. Het wordt dus gebruikt om iets ergers te voorkomen. Ook in deze coronacrisis is het zinvol om angst als wapen in te zetten. Immers, als mensen hierdoor hun gedrag veranderen, raken ziekenhuizen minder belast en worden mensenlevens gered. 

Maar waarom zouden we angst aanwakkeren als we toch al geneigd zijn negativiteit zwaarder te wegen? Het probleem is dat ons brein niet alleen een negativiteitsbias heeft, maar ook nog vele andere afwijkingen. We lijden onder meer aan zelfoverschatting (‘mij overkomt het niet’) en een kortetermijnfixatie (‘nu afspreken met vrienden is belangrijker dan het risico om later ziek te worden’). Deze effecten neutraliseren als het ware de negativiteitsbias. Door de angst verder aan te wakkeren, het actueel en persoonlijk te maken, gaan méér mensen het gewenste gedrag vertonen. Op sommige momenten is het gerechtvaardigd om dit soort psychologische mechanismen te gebruiken. Het doel heiligt in dit geval de middelen. Het is alleen wel belangrijk om mensen ook te wapenen tegen de mogelijke bijeffecten. Angst kan namelijk gemakkelijk doorslaan.

Doemdenken vermijden

Een gezonde dosis angst is tijdens een pandemie dus zinvol en zelfs noodzakelijk. Zo lang het ervoor zorgt dat mensen zo veel mogelijk thuisblijven, geen handen schudden en afstand bewaren is angst functioneel. Doemdenken moet echter te allen tijde worden voorkomen. Het uitwerken van de ergste scenario’s is van belang voor virologen, planners en beleidsmakers, maar het is niet verstandig om zelf continu op zoek te gaan naar dit soort informatie. Ondanks dat ons brein wel die neiging heeft. Vergelijk het met onze behoefte aan calorieën. Ons brein zou het liefst de hele dag snoepen. Daar geven we niet aan toe omdat we weten dat het ongezond voor ons is. Op eenzelfde manier moeten we aankijken tegen onze neiging om negatieve berichtgeving op te zoeken. Het zou goed zijn als journalisten hier ook hun verantwoordelijkheid pakken. Dat ze een voorbeeld nemen aan de constructieve journalistiek, een vorm van journalistiek die uit Denemarken is overgewaaid en is gericht op een gebalanceerde berichtgeving. Aandacht voor zowel de negatieve als positieve aspecten van een nieuwsitem. De ziekenhuizen in Brabant lopen vol, maar er is ook sprake van een ongekende samenwerking en creativiteit. Noem het aantal slachtoffers, maar ook het aantal mensen dat is genezen. Er is voldoende positiefs te melden en gelukkig gebeurt dit ook in de media. Maar dit krijg je niet mee als je alleen de koppen leest. Dan komt er vrijwel uitsluitend ellende op je af. Dit geeft in het algemeen een overmatig negatief beeld van de werkelijkheid. Deze koppen zijn bedoeld om aandacht te trekken, en kranten te verkopen, en dat werkt nu eenmaal het beste met drama en gevaar. Dat stimuleert echter ook het doemdenken, het maakt moedeloos en hopeloos. 

Het verschil tussen hoop en valse hoop

Het is, juist nu, zo belangrijk is om hoop en vertrouwen te hebben. De verspreiding van het coronavirus is een crisis van ongekende omvang. Maar er is ook genoeg reden om hoopvol te zijn. Er wordt met man en macht gewerkt aan medische oplossingen. Nog nooit werd door wetenschappers zo intensief samengewerkt. De beste experts ter wereld zijn ermee aan de slag en ze zijn digitaal met elkaar verbonden. Een dergelijke crisis heeft nog nooit iemand nog meegemaakt, maar is ook nog nooit op zo’n grote schaal samengewerkt. Het is niet mogelijk een datum te noemen waarop we het coronavirus definitief onder controle hebben. Dat zou valse hoop bieden. Maar we mogen best hoopvol zijn.

En er is meer positiefs te melden. Tienduizenden mensen hebben zich vrijwillig aangemeld om mee te helpen in de zorg. Velen van hen hebben in het verleden in de zorg gewerkt en werken nu in een andere branche of zijn gepensioneerd. Al deze mensen zijn bereid om zelf risico te nemen om andere te helpen. Mensen zetten websites voor hulpbehoevenden op en op sociale media bieden massaal aan om buurtgenoten te helpen. De aangeboden hulp overstijgt vele malen de vraag. Door ook aandacht te geven aan deze hoopvolle en positieve ontwikkelingen krijgen we een realistischer beeld en kunnen we het doemdenken vermijden.

Hieronder 1 tip om angst te gebruiken en 9 tips om doemdenken te vermijden. 

Tien tips voor het omgaan met de coronacrisis.

  1. Zijn sommige mensen in uw omgeving roekeloos? Benadruk dan de gevaren.
  2. Zijn sommige mensen in uw omgeving angstig? Benadruk dan de hoopvolle ontwikkelingen.
  3. Vermijd het lezen van koppen. Lees liever achtergrondartikelen.
  4. Beperk de nieuwsconsumptie. Volg het nieuws bijvoorbeeld twee keer per dag op een vast tijdstip.
  5. Verschuif je aandacht minimaal twee uur voor je gaat slapen naar andere (lichtere) onderwerpen. 
  6. Denk bewust aan een paar positieve ontwikkelingen of leuke momenten voor je gaat slapen.
  7. Begin ’s ochtends niet direct met het nieuws, maar ontbijt eerst rustig.
  8. Mediteer elke dag tien minuten. Dit helpt om controle te krijgen over je gedachten.
  9. Vermijd donkere gedachten over de toekomst. Houd het klein. Denk vooral aan de dingen die je op een dag van plan bent te doen. 
  10. Zorg voor een goed dagritme, eet goed en beweeg voldoende. 

Tot slot

Het blijft belangrijk om alle adviezen van het RIVM de regering te volgen. Het adagium is: liever voorzichtig dan eigenwijs. We moeten nu even onze individualiteit en wantrouwen naar autoriteit opzij zetten. We mogen angstig zijn en bezorgd. Dat is logisch en ook nodig. Aan de andere kant is het belangrijk dat we elkaar niet de put in praten. Het is een lastige balans die we telkens opnieuw weer zullen moeten vinden. Dit is een wankel evenwicht, waar zowel de regering als ieder van ons voor zich, op balanceert. Net zoals de regering angst kan inzetten als instrument en er tegelijkertijd voor moet zorgen dat er geen paranoia ontstaat. Zo moeten wij onszelf, onze naasten en onze kinderen behoeden voor gevaar en tegelijkertijd moed inpraten. Dan komen we samen door deze crisis heen. Waarschijnlijk sterker dan ooit. 

Rijn Vogelaar is Sociaal Psycholoog en doet onderzoek aan de Faculteit Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Leiden. Hij is auteur van het boek Negativiteit Mania. De waan van het negativiteitsdenken dat uitgegeven is bij Anderz. Meer informatie over het boek en radiointerviews zijn hier te vinden:  

Hier een interview door Henkjan Smits & Manuela Kemp op NPO5 naar aanleiding van de blog (vanaf 17.16 u)

Photo thumbnail by Ethan Sykes on Unsplash

Photo person with blue sweater by Christian Erfurt on Unsplash

Photo person on table by Jonathan Fink on Unsplash

Photo horizon by Marc-Olivier Jodoin on Unsplash