Dit artikel is eerder verschenen in het tijdschrift voor Positieve Psychologie

Photo by Ryan Stone on Unsplash

Op de trappen van het Lincoln memorial in Washington D.C. hield Martin Luther King Jr., op 28 augustus 1963, zijn befaamde “I have a dream” speech voor 250.000 toehoorders. De speech wordt nog steeds gezien als een van de meest invloedrijke toespraken in de Amerikaanse geschiedenis. Het is tevens een archetypisch voorbeeld van positieve communicatie. De kern van Kings betoog was immers niet alleen een aanval op de racistische Amerikaanse samenleving. Hij schetste ook een positief toekomstbeeld over een maatschappij waarin mensen als broeders met elkaar samenleven. Een samenleving waarin elk individu dezelfde rechten heeft, onafhankelijk van achtergrond of komaf. Het deel van de speech dat het publiek het meest in vervoering bracht, was het einde. Hier week hij af van zijn voorbereide tekst en declameerde over zijn droom van vrijheid en gelijkheid. Het enthousiasme van King sloeg over op de menigte en tot op de dag van vandaag worden mensen wereldwijd geïnspireerd door zijn positieve boodschap.

Het aanstekelijke enthousiasme van Martin Luther King is nauw verwant aan de oorspronkelijke betekenis van het woord ‘enthousiasmós’. Plato gebruikte dit woord om de Goddelijke inspiratie van de dichter te beschrijven (Verhoeven, 1972). In het oude Griekenland werd poëzie gezien als een bovennatuurlijk fenomeen. De dichter was als het ware een doorgeefluik van de stem van de Goden. Er werd vaak gerefereerd aan de God Apollo of zijn zussen, de muzen. De dichter geeft zijn inspiratie door en steekt hiermee anderen aan, die vervolgens worden meegevoerd in de geestdrift. Socrates vergelijkt het met de werking van een magneet. Deze trekt ijzeren voorwerpen aan en geeft die aantrekkingskracht door, waardoor er een keten van ijzeren voorwerpen ontstaat. Op vergelijkbare wijze kan enthousiasmerende communicatie mensen meekrijgen.

Enthousiasme in de praktijk

In de afgelopen jaren heb ik workshops over enthousiasme mogen geven in twintig verschillende landen. De groepen varieerden van radio DJ’s in Hilversum, tot politie in Hong Kong en ondernemers in India. Ondanks de diversiteit van de groepen en culturen zijn er ook grote overeenkomsten. Enthousiasme speelt overal een belangrijke rol, terwijl er vrijwel nergens structureel aandacht voor is. Het menselijke brein is nu eenmaal geprogrammeerd om negativiteit meer prioriteit te geven en dit werkt door in de manier waarop organisaties zichzelf inrichten en de manier waarop de maatschappij zichzelf vormgeeft. Problemen, onvoldoendes en rampen krijgen meer aandacht dan positiviteit, enthousiasme en kansen. Dat is onterecht. Het positieve effect van enthousiasme is namelijk evident en eenvoudig aan te tonen in de praktijk.

Om de kracht van enthousiasme te illustreren doe ik aan het begin van een training vaak de volgende oefening: Eerst vraag ik deelnemers zich professioneel voor te stellen. Ze vertellen dan over hun functie en hun werkzaamheden. Tijdens dit voorstelrondje is de verbale en non-verbale communicatie van de deelnemers serieus en zakelijk. Daarna doen we het rondje nog een keer, maar deze keer vertellen ze waar ze in hun privéleven enthousiast over zijn. In deze tweede ronde verandert de uitdrukking op de gezichten van deelnemers. De manier van communiceren wordt energiek, sprankelend en aanstekelijk. Communiceren met enthousiasme heeft duidelijk een andere dynamiek dan de gebruikelijke zakelijke omgang. De sfeer verandert, er wordt gelachen, er is meer energie en interactie.

Enthousiasme is een belangrijk onderdeel van positieve communicatie en beïnvloeding. Dit zie ik in mijn praktijk en dit wordt bevestigd door de wetenschap, zoals we later zullen zien. Eerst willen we wat meer duiding geven aan het begrip. Wat is enthousiasme en wat hebben we eraan?

De functie van enthousiasme

Emoties hebben een adaptieve functie, in de zin dat ze onze voorouders hielpen te overleven en zich voort te planten (Frijda, 1988; Lazarus, 1991; Russell, 2003; Scherer, 2009). De vecht of vlucht reactie bij het waarnemen van gevaar is hierbij het meest evident. Historisch gezien is er echter veel minder aandacht voor positieve emoties dan voor negatieve emoties (Roseman, Swartz, & Nichols, 2020). De evolutionaire rol van positieve emoties is pas recentelijk meer onder de aandacht gekomen (e.g., Shiota et al., 2014). Enthousiasme wordt vanuit dit perspectief beschreven als een energieke reactie op een kans, waardoor een organisme de gelegenheid niet aan zich voorbij laat gaan. Een aap ziet bijvoorbeeld een tros bananen, wordt enthousiast en gaat erop af. Of een ondernemer investeert in de ontwikkeling van een nieuw product, omdat hij hier enthousiast over is. Het is de positieve energie die een sporter, ondanks tegenslagen, telkens weer laat doorzetten om een doel te behalen. In die zin lijkt enthousiasme het tegenovergestelde van onverschilligheid of lethargie.

In ons eigen onderzoek aan de Universiteit Leiden kwam het functionele aspect ook naar voren. We zagen dat enthousiasme een positieve, energieke en vaak doelgerichte emotie is (Vogelaar, van Dijk, van Dijk, 2020). Tijdens onze experimenten kwam echter nog een ander element naar voren. Enthousiasme blijkt namelijk ook een duidelijke sociale component te hebben. Deze sociale component is in de definities en wetenschappelijke theorieën tot op heden onderbelicht gebleven, terwijl dit ook in evolutionair opzicht vermoedelijk een belangrijk aspect is van enthousiasme. Het enthousiaste gekrijs van de aap, die bananen ziet, is namelijk ook een signaal naar de andere apen dat er eten is gevonden. Hierdoor kan de groep profiteren van de vondst en eventueel samenwerken om het voedsel te bemachtigen. Het enthousiasme van de ondernemer zorgt ervoor dat ook zijn klanten en medewerkers enthousiast worden. Misschien raken we hier wel de essentie van positieve communicatie. Bij negatieve communicatie wijzen we anderen op gevaar. Bij positieve communicatie wijzen we anderen op mogelijkheden, om zodoende kansen te verzilveren en samen op weg te gaan naar een betere toekomst.

Charismatisch leiderschap

In de leiderschapsliteratuur refereert de term charismatisch leiderschap naar leiders die, door hun persoonlijke bekwaamheden, in staat zijn om een diepgaand en buitengewone effecten op hun volgelingen te hebben (House & Baetz, 1979). Er is empirisch bewijs dat enthousiasme een belangrijk onderdeel is van charisma. Enthousiaste leiders worden als charismatischer beschouwd en enthousiasme zorgt voor de overdracht van opwinding en positieve gevoelens (Damen, Van Knippenberg &, Van Knippenberg, 2008). De aanstekelijkheid van enthousiasme verloopt vrijwel automatisch en is amper onderhevig aan bewuste controle (Poggi, 2007). Enthousiasme en de emotionele besmetting als gevolg maakt een krachtig wapen. Ook als het gaat om politieke beïnvloeding. Marcus en Mackuen (1993) lieten zien dat enthousiasme van een kandidaat de voorkeur voor de betreffende politicus beïnvloedt en het de interesse en betrokkenheid bij de campagne stimuleert.

Leiders, zoals Martin Luther King, die grote groepen mensen in beweging kunnen krijgen, worden gezien als charismatische leiders. Het is in verschillende onderzoeken aangetoond dat charismatisch leiderschap een bijzonder effectieve stijl van leiderschap is (Conger & Kanungo, 1998; Shamir et al., 1993; Yukl, 2002). Als enthousiasme een belangrijk onderdeel is van charismatisch leiderschap, dan speelt het ook via deze weg een rol bij positieve beïnvloeding.

Enthousiasme in het onderwijs

Een andere aanwijzing voor de rol van enthousiasme bij positieve communicatie komt uit de educatieve hoek. Het enthousiasme waarmee een docent voor de klas staat blijkt een belangrijke rol te spelen bij de effectiviteit van het lesgeven. Enthousiaste docenten motiveren en inspireren (Frenzel et al., 2009; Lazarides et al., 2017), ze bevorderen de leerprestaties van studenten (Brigham et al., 1992; Keller et al., 2013) en enthousiaste leraren lijken ook gelukkiger en gezonder te zijn (Kunter et al., 2008, 2011, 2013). In een onderzoek van Patrick et al. (2000) blijkt enthousiasme zelfs een grotere invloed te hebben op de intrinsieke motivatie en vitaliteit van de studenten dan twaalf andere belangrijk geachte factoren, zoals vakinhoudelijke kennis en voorbereiding van de les. Wellicht dat in de opleiding van docenten, zoals de PABO, meer aandacht gegeven kan worden aan de overdracht van enthousiasme tijdens het lesgeven. Het enthousiasme van een docent voor een vakgebied is aanstekelijk. Aan de andere kant is de onverschilligheid van de uitgebluste docent dodelijk voor de motivatie van studenten. Als docenten beter begeleid worden om het enthousiasme over hun vakgebied aan te wakkeren, wordt lesgeven leuker en effectiever. Er is ook bewijs dat enthousiasme onder docenten getraind kan worden (Collins, 1978; Bettencourt, 1983). Het is echter wel zaak om ervoor te waken dat enthousiasme geen façade wordt.

Oprecht enthousiasme

Enthousiasme is vooral effectief als er sprake is van oprechtheid en authenticiteit. Eerlijkheid (c.q. oprechtheid, authenticiteit) wordt door mensen aangeduid als een centraal kenmerk van enthousiasme (Vogelaar, van Dijk, van Dijk, 2020). Onderzoek in het onderwijs laat zien dat studenten vooral beïnvloed worden door docenten die authentiek enthousiast zijn (Keller, Becker, Frenzel, & Taxer, 2018). Deze docenten geven niet alleen enthousiast les in de ogen van de studenten, maar geven zelf ook aan dat ze enthousiast zijn over het lesgeven. Studenten, die les kregen van deze docenten, hadden meer plezier in het vak en waren minder snel verveeld. Het is soms natuurlijk onoverkomelijk dat een docent zich op een mindere dag wat enthousiaster voordoet dan men werkelijk is. Het onderzoek van Keller et al. (2018) laat zien dat enthousiast overkomen, ook al is het niet authentiek, nog altijd effectiever is dan geen enthousiasme tonen. Dit moet daarentegen niet te vaak en te lang nodig zijn. Anders gaat het ten koste van de gezondheid van de docent (Taxer & Frenzel, 2018). Om geloofwaardig en gezond te blijven is het daarom van groot belang dat docenten ervoor waken het enthousiasme over het vak en het lesgeven zelf ook te blijven voelen. Dat geldt overigens niet alleen voor docenten. Ook uit onderzoek onder call center agents bleek dat het uiten van enthousiasme, waar jezelf in gelooft, minder vermoeiend is dan doen alsof (Totterdell & Holman, 2003). Als we anderen willen beïnvloeden met positieve communicatie is het dus ook relevant om ons eigen enthousiasme te kunnen oproepen en aanwakkeren.

Tot slot

Gezien het voorgaande kunnen we concluderen dat enthousiasme belangrijke rol speelt bij positieve communicatie. Zonder enige vorm van begeestering is het lastig om anderen mee te krijgen. Toch is er nog weinig aandacht voor enthousiasme in het onderwijs, in het bedrijfsleven of in de rest van de samenleving. Overal waar het belangrijk is om een boodschap over te brengen is het relevant: In de opvoeding, in de omgang met collega’s, patiënten, klanten en burgers in het algemeen. Iedereen heeft er mee te maken. Als we leren om op een effectieve manier positief te communiceren, dan is het minder noodzakelijk om te vervallen tot negatieve alternatieven. Dan hoeft er niet meer te worden gedreigd met onvoldoendes, ontslag, boetes of straf. Als ouders, docenten, managers en andere professionals hun enthousiasme weten aan te boren en op een authentiek wijze weten uit te dragen, dan kunnen ze hun boodschap op een positieve en doeltreffende manier overbrengen. Dat vergt wel enige moed en soms ook wat begeleiding. Het is daarom belangrijk dat hier aandacht voor is tijdens opleidingen, leiderschapstrainingen en persoonlijke ontwikkeltrajecten. Tot op heden wordt de rol van enthousiasme echter niet altijd op waarde geschat. Het wordt tijd om op een andere manier te kijken naar onderwijs en leiderschap. Het wordt tijd om op een andere manier te kijken naar communicatie. Het wordt tijd om enthousiasme serieus te nemen.

Dit artikel is eerder verschenen in het tijdschrift voor Positieve Psychologie, September 2021, 3, 71-76.

Rijn Vogelaar is psycholoog en geeft presentaties, workshops en trainingen over enthousiasme. Hij schreef verschillende boeken over dit thema: De Superpromoter (2019), De Enthousiasme Trilogie; Flame, Flow, Flood (2014) en Negativiteit Mania (2018). Hij doet momenteel promotie onderzoek naar enthousiasme aan de Universiteit Leiden. Meer info: www.rijnvogelaar.nl

Referenties

Bettencourt, E. M., Gillett, M. H., Gall, M. D., & Hull, R. E. (1983). Effects of teacher enthusiasm training on student on-task behavior and achievement. American educational research journal, 20(3), 435-450.

Brigham, F. J., Scruggs, T. E., & Mastropieri, M. A. (1992). Teacher enthusiasm in learning disabilities classrooms: Effects on learning and behavior. Learning Disabilities Research and Practice, 7(2), 68–73.

Collins, M. L. (1978). Effects of enthusiasm training on preservice elementary teachers. Journal of Teacher Education, 29(1), 53-57.

Conger, J. A., & Kanungo, R. N. (1988). Charismatic leadership: The elusive factor in organizational effectiveness.San Francisco: Jossey-Bass.

Damen, F., Van Knippenberg, D., & Van Knippenberg, B. (2008). Leader affective displays and attributions of charisma: The role of arousal. Journal of Applied Social Psychology, 38(10), 2594-2614.

Frenzel, A. C., Goetz, T., Lüdtke, O., Pekrun, R., & Sutton, R. E. (2009). Emotional transmission in the classroom: exploring the relationship between teacher and student enjoyment. Journal of educational psychology, 101(3), 705.

Frijda, N. H. (1988). The laws of emotion. American Psychologist, 43(5), 349–358.

House, R. J., & Baetz, M. L. (1979). Leadership: Some empirical generalizations and new research directions. In B. M. Staw (Ed.), Research in organizational behavior (Vol. 1, pp. 399–401). Greenwich, CT: JAI Press.

Keller, M. M., Becker, E. S., Frenzel, A. C., & Taxer, J. L. (2018). When teacher enthusiasm is authentic or inauthentic: Lesson profiles of teacher enthusiasm and relations to students’ emotions. AERA open, 4(2).

Keller, M. M., Neumann, K., & Fischer, H. E. (2013). Teacher enthusiasm and student achievement. In J. Hattie & E. M. Andermann (Eds.), International guide to student achievement (pp. 247–250). New York: Routledge.

Kunter, M., Frenzel, A. C., Nagy, G., Baumert, J., & Pekrun, R. (2011). Teacher enthusiasm: Dimensionality and context specificity. Contemporary Educational Psychology, 36, 289–301.

Kunter, M., Klusmann, u., Baumert, J., Richter, D., Voss, T., & Hachfeld, A. (2013). Professional competence of teachers: Effects on instructional quality and student development. Journal of Educational Psychology, 105(3), 805–820.

Kunter, M., Tsai, Y.M., Klusmann, u., Brunner, M., Krauss, S., & Baumert, J. (2008). Students’ and mathematics teachers’ perceptions of teacher enthusiasm and instruction. Learning and Instruction, 18(5), 468–482.

Lazarides, R., Buchholz, J., & Rubach, C. (2018). Teacher enthusiasm and self-efficacy, student-perceived mastery goal orientation, and student motivation in mathematics classrooms. Teaching and Teacher Education, 69, 1-10.

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and Adaptation. New York: Oxford University Press.

Marcus, G. E., & MacKuen, M. B. (1993). Anxiety, enthusiasm, and the vote: The emotional underpinnings of learning and involvement during presidential campaigns. American Political Science Review, 87(3), 672–685.

Patrick, B. C., Hisley, J., & Kempler, T. (2000). “What’s everybody so excited about?”: The effects of teacher enthusiasm on student intrinsic motivation and vitality. The Journal of Experimental Education, 68(3), 217–236.

Poggi I. (2007) Enthusiasm and Its Contagion: Nature and Function. In: Paiva A.C.R., Prada R.,

Roseman, I. J., Swartz, Newman, L., Nichols, N. (2020). Phenomenology, behaviors, and goals also differentiate positive emotions. Unpublished manuscript.

Russell, J. A. (2003). Core affect and the psychological construction of emotion. Psychological Review, 110, 145–172.

Scherer, K. R. (2009). The dynamic architecture of emotion: Evidence for the component process model. Cognition and Emotion, 23(7), 1307–1351.

Shamir, B., House, R. J., & Arthur, M. B. (1993). The motivational effects of charismatic leadership: A self-concept based theory. Organization Science, 4, 577–594.

Shiota, M. N., Neufeld, S. L., Danvers, A. F., Osborne, E. A., Sng, O., & Yee, C. I. (2014). Positive emotion differentiation: A functional approach. Social and Personality Psychology Compass, 8(3), 104–117.

Taxer, J. L., & Frenzel, A. C. (2018). Inauthentic expressions of enthusiasm: Exploring the cost of emotional dissonance in teachers. Learning and Instruction, 53, 74-88.

Totterdell, P., & Holman, D. (2003). Emotion regulation in customer service roles: Testing a model of emotional labor. Journal of occupational health psychology, 8(1), 55-73.

Verhoeven, C. W. M. (1972). The philosophy of wonder (M. Foran, Trans.). New York, NY: MacMillan.

Vogelaar, M., van Dijk, W., van Dijk, E., (2020). The Internal Structure of Enthusiasm: A Prototype Analysis.Unpublished manuscript.

Yukl, G. (2002). Leadership in organizations (5th ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.