Stop de negatieve spiraal!
De emoties lopen hoog op in Nederland. Razende jongeren gooien stenen naar de politie, roven winkels en belagen ziekenhuizen. De rest van Nederland reageert woedend en vol onbegrip. Het is haast onmogelijk om onbewogen te blijven. Het gevaar is echter dat emoties de overhand houden en dat we als samenleving, aangewakkerd door (sociale) media, in een negatieve spiraal belanden. In deze blog wil ik waarschuwen voor maniakaal negativiteitsdenken. Een gevaar dat op de loer ligt, omdat het diep in ons brein is verankerd.
Photo by Isaiah Rustad on Unsplash
Negativiteitsdenken heeft grote gevolgen voor onze samenleving. Het creëert ontevredenheid en onrust en het zorgt voor een afname in solidariteit en tolerantie. Dat is op dit moment actueler dan ooit. Inzichten uit de psychologie kunnen helpen om de actuele gebeurtenissen te verklaren en hopelijk ten goede te keren. Laten we beginnen met een analyse van de situatie. Een belangrijk probleem waar we mee te kampen hebben is polarisatie. Het fenomeen dat de samenleving telkens wordt opgedeeld in twee kampen (voor of tegen Trump, voor of tegen Brexit, voor of tegen zwarte piet). Grotendeels onbewust en onbedoeld vindt deze polarisatie plaats op drie niveaus; in de traditionele media, op sociale media en in ons eigen brein.
De traditionele media brengen vooral nieuws dat opvalt. Dat resulteert in een overdaad aan negatieve berichtgeving. Een vertraging van een levering vaccins krijgt meer aandacht dan een levering die op tijd is, een gewelddadige demonstratie krijgt meer aandacht dan een protest dat vreedzaam verloopt. Dit zorgt voor een vertekend beeld van de werkelijkheid. Het is niet mijn bedoeling om de traditionele media of online platforms te veroordelen. De meeste journalisten doen integer hun werk. Maar in de actualiteit zijn het toch de negatieve gebeurtenissen die opvallen en daardoor aandacht krijgen. Nieuwsredacties moeten hun verantwoordelijkheid nemen en deze vertekening tegengaan. Ook omdat negativiteit op sociale media selectief wordt uitgelicht en zich razendsnel verspreid.
Sociale media versterken de polarisatie omdat beide kampen berichten verspreiden die passen bij hun eigen mening. Ingebouwde algoritmes van sociale media versterken dit proces (zie The Social Dilemma: https://www.youtube.com/watch?v=uaaC57tcci0). Iedereen gaat hierdoor sterker geloven in het eigen wereldbeeld. Ook hier zit geen complot achter. De algoritmes op sociale media zijn niet ontworpen om een gekleurd wereldbeeld te schetsen, maar om aandacht te trekken en advertenties te verkopen. Het vertekende wereldbeeld is een bijproduct; collateral damage.
De echte onderliggende oorzaak van dit alles is dat ons brein meer aandacht geeft aan negatieve informatie en aan informatie die past bij onze eigen mening. Dit gebeurt bij iedereen. Zowel bij de Volkskrantlezer als bij de Telegraaflezer, als ook bij degenen die helemaal geen krant lezen. Hieraan is niemand schuldig. Het brein heeft zich nu eenmaal evolutionair zo ontwikkeld. Dat wil niet zeggen dat we er niets aan kunnen doen. We hebben ondertussen voldoende kennis om onze evolutionaire tekortkomingen in goede banen te leiden en dat is op dit moment hard nodig.
Want ook nu worden er door de bovenstaande processen twee kampen gecreëerd. Aan de ene kant het kamp van bestuurders die de bevolking de lockdown opleggen. In dat kamp zit de politiek, de politie, de meeste journalisten en de meerderheid van de bevolking, die zich kunnen vinden in het beleid. Aan de andere kant staan de mensen die kritisch zijn op het beleid of om een andere reden boos zijn op de overheid. Deze twee kampen worden gevoed met informatie die hen van elkaar doen wegdrijven. Het ene kamp ziet keer op keer de beelden voorbijkomen van uit de hand gelopen demonstraties met stenen gooiende jongeren, brandende auto’s en leeggeroofde winkels. Het andere kamp ziet politiegeweld, falende politici en noodlijdende ondernemers. Het ene kamp wordt aangemoedigd om te rellen via Instagram, het andere kamp volgt de hashtag #wijzijnmetmeer op Twitter.
Als we deze processen niet ombuigen drijven we steeds verder van elkaar weg. Dan komen we niet tot een oplossing. We moeten daarom oppassen met de overmatige aandacht voor de excessen. De werkelijkheid ligt veel genuanceerder. De burgemeester van Amsterdam, Femke Halsema, maakte dit duidelijk in het praatprogramma Op1. Ze gaf aan dat de meeste demonstraties, ook in deze tijd, vreedzaam verlopen. De media kunnen bijdragen aan deze nuancering (en doen dit gelukkig soms ook). Bijvoorbeeld door te berichten over jongeren in Urk, die een inzamelingsactie zijn gestart om de afgebrande teststraat te vervangen. Of door de Bosschenaren uit te lichten die, na de rellen, samen de rommel zijn gaan opruimen. Ook verhalen over de achtergrond van de relschoppers kunnen helpen om te begrijpen hoe dit kan gebeuren. Het grootste deel van deze groep bestaat waarschijnlijk uit meelopers. Kinderen op zoek naar spanning. Kwajongens die, gefrustreerd over het thuiszitten, mee wilden doen met een kat-en-muis spel. De meeste zijn vermoedelijk ondertussen terecht gewezen door hun ouders en hebben huisarrest. Het is nog steeds geen excuus, maar het zet zaken wel in een ander perspectief.
Hoe moeilijk het ook is; wederzijds begrip is uiteindelijk de enige weg voorwaarts. Frustratie over de lockdown is logisch, maar dat mag nooit leiden tot geweld naar politie of zorgmedewerkers. Woedende reacties over de rellen zijn terecht. Het mag echter niet leiden tot onbegrip voor jongeren in het algemeen, of tot intolerantie naar mensen met een kritische houding ten opzichte van het beleid. Laten we in gesprek gaan en luisteren naar elkaar. De meeste mensen zijn redelijk, vredelievend en begripvol. Ook de meeste mensen in het andere kamp. Laten we dat niet vergeten.
Voor meer achtergrond over de psychologische en technologische oorzaken van negativiteitsdenken en andere “denkfouten”: Negativiteit Mania; de waan van het negativiteitsdenken
Dank aan mijn tegenlezers:
Esther Sparnaaij
Michel Kieselstein
Pascal Maus
Bas Clerkx
Evert Vols
Marco van Loon
Johan de Bruijn
Diana Remmers
Sandra Lopulalan
Peter Brouwer
Niels van Elzakker